กสิณ 10

วิสัชนา 10 มีวิสัชนาในปฐวีกสิณเป็นต้น พระธรรมเสนาบดี
สารีบุตร ได้แสดงด้วยสามารถแห่งกสิณภาวนา.
ดวงกสิณด้วยสามารถการแผ่ไปในอารมณ์ทั้งสิ้นก็ดี, นิมิตที่
ปรากฏที่ดวงกสิณนั้นก็ดี, ฌานมีดวงกสิณนั้นเป็นอารมณ์ก็ดี ท่าน
เรียกว่า กสิณ. แต่ในที่นี้ท่านประสงค์เอาฌาน. คือ ฌาน 4 มี
มหาภูตเป็นกสิณเป็นอารมณ์ ในเบื้องต้น, จากนั้น ฌาน 4 มีวัณณ-
กสิณเป็นอารมณ์ ในเบื้องปลาย.
ปริจเฉทากาส 1, ฌานมีปริจเฉทากาสนั้นเป็นอารมณ์ 1,
กสิณุคฆาฏิมากา 1, และอากาสานัญจายตนฌาน มีกสิณุคฆาฏิมากาส
นั้นเป็นอารมณ์ ท่านเรียกว่า อากาสกสิณ.
จิตที่รู้อากาสานัญจายตนฌาน 1, วิญญาณัญจายตนฌานมีอากา-
สานัญจายตนฌานนั้นเป็นอารมณ์ 1 ท่านเรียกว่า วิญญาณกสิณ.

อาการ 32

6] วิสัชนา 32 มีวิสัชนาเกสาเป็นตัน พระธรรมเสนาบดี
สารีบุตร ได้แสดงด้วยสามารถกรรมฐานมีอาการ 32 เป็นอารมณ์. ก็
เมื่ออาการ 32 มีเกสาเป็นต้นเหล่านั้นปรากฏโดยความเป็นของปฏิกูล

ก็เป็นอสุภกรรมฐานด้วยสามารถแห่งกายคตาสติ, เมื่อปรากฏโดยความ
เป็นสี ก็เป็นวัณณกรรมฐาน,¹ เมื่อปรากฏโดยความเป็นธาตุ ก็เป็น
จตุธาตุววัตถามกรรมฐาน. อนึ่ง อาการ 32 มีเกสาเป็นต้นปรากฏ
โดยความเป็นปฏิกูล หรือโดยสี ฌานก็มีสิ่งที่ปรากฏนั้นเป็นอารมณ์
เมื่อธาตุปรากฏแล้ว ก็พึงทราบว่า เป็นโกฏฐาสเหล่านั้น และเป็นการ
เจริญธาตุที่มีโกฏฐาสนั้นเป็นอารมณ์.
1 เกสา - ผมทั้งหลาย เกิดอยู่ที่หนังหุ้มกระโหลกศีรษะในด้าน
ข้างทั้ง 2 แห่งศีรษะ กำหนดด้วยกกหูทั้ง 2 ข้างหน้ากำหนดด้วย
หน้าผากเป็นที่สุด, และข้างหลังกำหนดด้วยท้ายทอย นับได้ตั้งแสน
เป็นอเนก.
2 โลมา - ขนทั้งหลาย ตั้งอยู่ที่หนังหุ้มสรีระโดยมาก เว้น
ที่เป็นที่ตั้งแห่งอวัยวะมีผมเป็นต้น และฝ่ามือฝ่าเท้าทั้ง 2 เสีย ท่าน
กำหนดขุมขนไว้ถึง 9 หมื่น 9 พันขุม ตั้งอยู่ในหนังหุ้มสรีระ มี
ประมาณลิกขาหนึ่งเป็นประมาณ.
3 นขา - เล็บทั้งหลาย ตั้งอยู่บนหลังแห่งปลายนิ้วทั้งหลาย
นับได้ 20.
4 ทนฺตา - ฟันทั้งหลาย ตั้งอยู่ที่กระดูกคางทั้ง 2 โดยมาก
นับได้ 32 ซี่.
1. ฉ. กสิณกรรมฐาน.

5 ตโจ - หนังหุ้มสรีระทั้งสิ้น ตั้งอยู่ใต้ผิวหนัง บนพังผืดชั้น
นอก.
6 มํสํ - เนื้อนับได้ 900 ชิ้น ตั้งฉาบกระดูก 300 กว่าท่อน.
7 นหารุ - เอ็น 900 ผูกพันกระดูกทั้งหลาย ตั้งอยู่ทั่วสกล
สรีระ.
8 อฏฺฐี - กระดูก 300 กว่าท่อน ตั้งอยู่ทั้งเบื้องล่างเบื้องบน
ทั่วสกลสรีระ.
9 อฏฺฐิมิญฺชา¹- เยื่อในกระดูก ตั้งอยู่ภายในกระดูกเหล่านั้น ๆ.
10 วกฺกํ²- ไต ได้แก่ ก้อนเนื้อ 2 ก้อนอยู่ล้อมเนื้อหัวใจ
มีขั้วอันเดียวกันแตกออกจากหลุมคอ ถ้าไปหน่อยหนึ่ง แล้วแยกออก
เป็น 2 รึงรัดไว้ด้วยเอ็นหยาบ ๆ.
11 หทยํ - หัวใจ ได้แก่ ก้อนเนื้อหทัย ตั้งอยู่ท่ามกลางถัน
ทั้ง 2 ข้างในภายในสรีระ เต็มไปด้วยโลหิตประมาณกึ่งฟายมือเป็นที่
อาศัยแห่งจิต มีหลุมภายในมีประมาณเท่าที่ตั้งแห่งเมล็ดบุนนาค
12 ยกนํ - ตับ ได้แก่ แผ่นเนื้อเป็นคู่ อาศัยตั้งอยู่ข้างขวา
ภายในร่างกายระหว่างถันทั้ง 2 ข้าง.
13. กิโลมกํ - พังผืด ได้แก่ เนื้อหุ้ม 2 อย่าง คือ เนื้อพังผืด
ที่ปิด หุ้มหัวใจและม้ามตั้งอยู่ 1, และเนื้อพังผืดที่ไม่ปิด หุ้มเนื้อใต้
1. ในที่ทั่วไปเป็น อฏฺฐิมิญฺชํ. 2. โบราณแปลว่า ม้าม.

ผิวหนังตั้งอยู่ทั่วสกลสรีระ 1.
14. ปิหกํ¹ - ม้าม ได้แก่ เนื้อมีสัณฐานดุจลิ้นลูกโคดำตั้งอยู่
ข้างซ้ายหัวใจ อาศัยข้างบนเยื้อหุ้มท้อง.
15. ปปฺผาสํ - ปอด ได้แก่ ก้อนเนื้อที่เรียกว่าปอดโดยประเภท
นับได้ 32 ก้อน ห้อยปิดเนื้อบนหัวใจและตับตั้งอยู่ราวนมทั้ง 2 ข้าง
ในภายในสรีระ.
16. อนฺตํ - ไส้ใหญ่ ได้แก่ เกลียวไส้ที่เป็นขนด ขดอยู่ในที่
ทั้งหลาย คือ เบื้องบนใต้หลุมคอลงมา เบื้องล่างถึงกรีมรรค** ตั้งอยู่
ภายในสรีระ มีหลุมคอเป็นต้นและมีกรีสมรรคเป็นที่สุดเกี่ยวพันถึงกัน
ของบุรุษยาว 32 ศอก ของสตรียาว 28 ศอก รวม 21 ขนดด้วยกัน.
17. อนฺตคุณํ - ไส้น้อย ได้แก่ ลำไส้น้อยพันปลายปากขนด
รวมกันที่ขนดลำไส้ใหญ่ ตั้งอยู่ระหว่างขนดลำไส้ใหญ่ 2 ขนด.
18. อุทริยํ - อาหารใหม่ ได้แก่ อาหารที่ถูกบดจนเป็นจุรณ
ด้วยสากคือฟัน หมุนไปรอบ ๆ ด้วยมือคือลิ้น เกลือกที่กลั้วด้วยน้ำลาย
ในขณะนั้นก็ปราศจากสมบัติแห่งสีกลิ่นและรสเป็นต้น เช่นกับข้าวย้อม
ด้ายของช่างหูกและรากสุนัข ตกไปคลุกเคล้ากับดีเสมหะและลม เดือด
ด้วยกำลังความร้อนของไฟในท้อง เกลื่อนกล่นด้วยกิมิชาติตระกูลใหญ่
น้อย ปล่อยฟองฟอดขึ้นเบื้องบน จนถึงความเป็นขี้ขยะมีกลิ่นเหม็น
1. โบราณแปลว่า ไต. 2. กรีสมรรค = ทวารหนัก.

น่าเกลียดยิ่งนัก อยู่ที่พื้นลำไส้ใหญ่บนนาภี กล่าวคือที่ท้องอันเป็น
ที่อาศัยของอาหารใหม่ต่าง ๆ ที่กลืนดื่มเคี้ยวกินและลิ้มเข้าไป.
19 กรีสํ - อาหารเก่า ได้แก่ อุจจาระตั้งอยู่ในที่สุดแห่งลำไส้
ใหญ่ สูงประมาณ 8 องคุลี ในระหว่างแห่งนาภีและที่สุดแห่งกระดูก
สันหลัง¹ ในภายใต้ กล่าวคือที่อยู่ขอบอาหารที่ย่อยแล้ว.
20 ปิตฺตํ - น้ำดี ได้แก่ ดี 2 อย่าง คือ ที่อาศัยตับใน
ระหว่างเนื้อหทัยและปอดตั้งอยู่ กล่าวคือน้ำดีที่อยู่ประจำในถุงน้ำดี มี
สัณฐานเช่นกับรังบวบขมใหญ่ 1, และที่มิได้อยู่ประจำ เว้นที่ของผม,
ขน, เล็บ, และฟันที่ไม่มีเนื้อ และหนังที่ด้านและแห้งซึมซาบอยู่ทั่ว
สรีระส่วนที่เหลือ.
21 เสมิหํ - เสลด ได้แก่ เสมหะประมาณเต็มฟายมือหนึ่ง
ตั้งอยู่ที่พื้นท้อง.
22 ปุพฺโพ - หนอง ได้แก่ ความแปรไปแห่งโลหิตเสีย²
เกิดที่อวัยวะที่ถูกเสี้ยนหนามและเปลวไฟเป็นต้น กระทบแล้วหรือที่
อวัยวะที่มีฝีและต่อมพุพองเป็นต้น เกิดขึ้นแล้วด้วยการกำเริบแห่งธาตุ
ในภายในสรีระประเทศ.
1. ... ปิฏฺฐิกณฺฏกมูลานํ. 2. ปริปกฺกโลหิต...โลหิตแก่รอบ.

23 โลหิตํ - โลหิต ได้แก่ เลือด 2 อย่าง คือ เลือดที่สั่งสม
อยู่มีประมาณเพียงเต็มฟายมือหนึ่งชุ่มอยู่ที่ไตเนื้อหัวใจตับและปอด ไหล
ออกทีละน้อย ๆ เบื้องบนเนื้อหัวใจไตและปอดเต็มส่วนล่างของตับ 1,
และเลือดที่วิ่งแผ่ไปทั่วสรีระที่มีใจครองทั้งปวง โดยทำนองแห่งเปลวไฟ
ที่พุ่งไป เว้นเสียแต่ที่ของผมขนเล็บและฟันที่ไม่มีเนื้อ และหนังที่ด้าน
และแห้ง 1.
24 เสโท - เหงื่อ ได้แก่ อาโปธาตุที่ไหลออกจากช่องขุมผม
และขนทั้งปวงในสรีระที่ร้อนเพราะความร้อนจากไฟและความร้อนจาก
ดวงอาทิตย์และความวิการแห่งฤดูเป็นต้น.
25 เมโท - มันข้น ได้แก่ ยางเหนียวข้น ของคนอ้วนอาศัย
ตั้งอยู่ระหว่างหนังและเนื้อ, ของคนผอมอาศัยตั้งอยู่ที่อวัยวะทั้งหลายมี
เนื้อแข้งเป็นต้น.
26 อสฺสุ - น้ำตา ได้แก่ อาโปธาตุที่ตั้งอยู่เต็มเบ้าตาก็ดี ที่
ไหลออกก็ดี เพราะเกิดจากดีใจเสียใจ อาหารที่เป็นวิสภาคคือที่เผ็ดร้อน
และอุตุ.
27 วสา - มันเหลว ได้แก่ มันเหลวใส ตั้งอยู่ที่ฝ่ามือที่หลัง
มือฝ่าเท้าหลังเท้าดั้งจมูกหน้าผากและจะงอยบ่า โดยมากเกิดแต่อุสมา-
เตโชคือไออุ่นจากความร้อนของไฟความร้อนของดวงอาทิตย์และผิดฤดู.
28 เขโฬ - น้ำลาย ได้แก่ อาโปธาตุที่ระคนกันเป็นฟอง
ตั้งอยู่ที่ลิ้นข้างกระพุ้งแก้มทั้ง 2 ข้าง เพราะโดยมากเกิดแก่ผู้เห็นหรือ

นึกถึงหรือหยิบวางอาหารเช่นนั้นไว้ในปากก็ดี เกิดแก่ผู้เหน็ดเหนื่อย
อยู่ก็ดี หรือเกิดความรังเกียจในสิ่งใดสิ่งหนึ่งก็ดี.
29 สิงฺฆาณิกา - น้ำมูก ได้แก่ ของเน่าไม่สะอาดลื่นเป็นมัน
เกิดแก่ผู้มีธาตุกำเริบ เกิดด้วยอาหารวิสภาค และผิดฤดู, หรือแก่คนร้อง
ไห้อยู่ ไหลออกจากเยื่อในสมองภายในศีรษะ ไหลออกมาทางช่อง
เพดานไปเต็มอยู่ในโพรงจมูกเกรอะกรังขังอยู่ก็มี ไหลออกอยู่ก็มี.
30 ลสิกา - ไขข้อ ได้แก่ น้ำมันที่ให้สำเร็จกิจในการหยอด
น้ำมันที่ข้อต่อแห่งกระดูก ตั้งอยู่ระหว่างข้อต่อแห่งกระดูก 180 ข้อต่อ.
31 มุตฺตํ - น้ำมูตร ได้แก่ อาโปธาตุตั้งอยู่ภายในกะเพาะ
ปัสสาวะ ด้วยอำนาจอาหารและอุตุ.
32 มตฺถลุงฺคํ - มันสมอง ได้แก่ กองแห่งเยื่อรวมกันแล้ว
มีจำนวน 4 ก้อน ตั้งอยู่ที่รอยเย็บ 4 แห่งภายในกระโหลกศีรษะ.

อายตนะ 12

7] วิสัชนา 12 มีวิสัชนาในจักขายตนะเป็นต้น พระธรรม
เสนาบดีสารีบุตร แสดงด้วยสามารถแห่งอายตนะ 12. ชื่อว่า อายตนะ
เพราะสืบต่อ, ชื่อว่า อายตนะ เพราะสืบต่อแห่งการมา, และชื่อว่า
เพราะนำไปซึ่งการสืบต่อ. มีคำอธิบาย ท่านกล่าวไว้ว่า จริงอยู่ ธรรม